θεοδόσιος

I

Όνομα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου.

1. Θ. ο Μέγας (Ισπανία 346 – Μιλάνο 395). Αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (379-395) και μετά το 388 και της Δυτικής. Στην Ανατολή διαδέχθηκε τον Βαλέντιο –που βρήκε τραγικό τέλος στην Αδριανούπολη (378) πολεμώντας τους Γότθους–, ενώ στη Δύση, μετά τη δολοφονία του Γρατιανού (383) από τον σφετεριστή Μάξιμο, νίκησε τον τελευταίο (388) και έγινε έτσι κύριος ολόκληρης της αυτοκρατορίας. Ο Θ. ανεβαίνοντας στον θρόνο είχε να αντιμετωπίσει το πρόβλημα των Γότθων, που, εγκατεστημένοι Ν του Δούναβη, είχαν έρθει σε σύγκρουση με την αυτοκρατορία. Μολονότι κατόρθωσε να τους αναχαιτίσει, ακολούθησε διαλλακτική πολιτική: τους επέτρεψε να μείνουν εντός του κράτους ως σύμμαχοι και απορρόφησε πολλούς από αυτούς στη διοίκηση και στον στρατό, μάλιστα ως αξιωματικούς, δίνοντάς τους έτσι τη δυνατότητα να μυηθούν στη ρωμαϊκή στρατιωτική τέχνη. Αυτή η τακτική οδήγησε προσωρινά στην κατάπαυση του αγώνα με τους Γότθους, όμως τους ενδυνάμωσε και τους κατέστησε επικίνδυνους, όπως φάνηκε αμέσως μετά, στα χρόνια του διαδόχου του Θ. Αρκάδιου. Ο Θ. ακολούθησε διαλλακτική πολιτική και στον αγώνα του με τους Πέρσες, στους οποίους παραχώρησε τη μισή Αρμενία (Περσαρμενία). Η πολιτική συμβιβασμού που ακολουθούσε στα εξωτερικά ζητήματα βρισκόταν σε αντίθεση με την αδιάλλακτη εσωτερική πολιτική του, κυρίως την οικονομική και τη θρησκευτική. Η πρώτη χαρακτηρίστηκε από τα σκληρά φορολογικά μέτρα που εφάρμοσε για να μπορέσει να ανταποκριθεί στα μεγάλα κρατικά έξοδα και η δεύτερη από τον διωγμό των εθνικών, αφού πρώτα αναγνώρισε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του κράτους. Ο διωγμός των εθνικών δημιούργησε αντιδράσεις κυρίως στη Δύση· στην Ιταλία ξέσπασε επανάσταση, που πνίγηκε στο αίμα ύστερα από σκληρή μάχη (394). Η αδιάλλακτη θρησκευτική πολιτική του επηρεαζόταν και από την έντονη προσωπικότητα του επισκόπου του Μιλάνου, Αμβρόσιου, ο οποίος του επέβαλε να ζητήσει τη συγγνώμη της Εκκλησίας, όταν ο Θ., για να τιμωρήσει τους Θεσσαλονικείς που σκότωσαν τον Γότθο στρατηγό του Ιλλυρικού, διέταξε τη δολοφονία 7.000 ανθρώπων. Ο Θ., θέλοντας να εξουδετερώσει την εσωτερική διάσπαση του χριστιανισμού, συγκάλεσε, όπως και ο Κωνσταντίνος, σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη (Β’ Οικουμενική) το 381 για την καταπολέμηση των Αρειανών –που δεν είχαν εκλείψει– η οποία συμπλήρωσε το Σύμβολο της Πίστης.

Πεθαίνοντας ο Θ. κληροδότησε την αυτοκρατορία στους δύο γιους του: στον Αρκάδιο το ανατολικό τμήμα και στον Ονώριο το δυτικό (395). Από τότε τα δύο τμήματα της αυτοκρατορίας ακολούθησαν διαφορετικές πορείες, γι’ αυτό πολλοί ιστορικοί θεωρούν το έτος 395 απαρχή της βυζαντινής ιστορίας. Η αναγνώριση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας, που συνοδεύεται από την απαγόρευση της ειδωλολατρίας, είναι σημαντικότατο γεγονός και εισάγει σε νέα ιστορική εποχή, τη μεσαιωνική.

2. Θ. Β’ (401 – 450). Αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (408-450). Ήταν γιος του Αρκάδιου. Χωρίς ικανότητες και ενδιαφέρον για την πολιτική, ο Θ. Β’ περιστοιχίστηκε από αξιόλογες προσωπικότητες, στις οποίες οφείλονται κυρίως τα σημαντικά έργα που επιτελέστηκαν στα χρόνια της βασιλείας του. Ο πολιτικός Ανθέμιος, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διακυβέρνηση της χώρας τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Αρκάδιου, εξακολουθούσε να διευθύνει τα πράγματα και επί Θ. Β’ έως το 414, οπότε ανακηρύχθηκε αυγούστα η αδελφή του Θ. Β’, Πουλχερία, που, αντίθετα από τον αδελφό της, διέθετε σπουδαίες πολιτικές ικανότητες. Το 421 ο Θ. Β’ παντρεύτηκε την Αθηναΐδα, κόρη του σοφού Λεοντίου από την Αθήνα, που έγινε χριστιανή και μετονομάστηκε Ευδοκία.

Η Ευδοκία, έξυπνη, μορφωμένη και με συγγραφικές ικανότητες, άσκησε με τη σειρά της επίδραση κυρίως στον πολιτιστικό τομέα. Στην εξωτερική πολιτική το θέμα που απασχολούσε σοβαρά το Βυζάντιο ήταν ο ουννικός κίνδυνος. Στην Ανατολή οι φιλικές σχέσεις με τον βασιλιά των Περσών Ισδιγέρδη, παρότι δεν διατηρήθηκαν έως το τέλος της βασιλείας του τελευταίου, προσέφεραν τη δυνατότητα στο Βυζάντιο να οργανώσει τους χριστιανούς της Περσίας, να ξαναχτίσει χριστιανικές εκκλησίες και να απελευθερώσει πολλούς αιχμαλώτους. Στα βόρεια σύνορα όμως το Βυζάντιο, κυρίως από το 430, δοκίμαζε καταστρεπτικές ουννικές επιδρομές. Μολονότι αναγκαζόταν να πληρώνει μεγάλα χρηματικά ποσά για να αποφεύγει τις επιδρομές, οι Ούννοι παρέβαιναν διαρκώς τις συμφωνίες, εκβιάζοντας την αύξηση του ετήσιου φόρου. Έτσι, ενώ το Βυζάντιο υποχρεωνόταν το 443 να τους πληρώνει 150.000 χρυσά νομίσματα τον χρόνο, ο αρχηγός τους, ο Αττίλας, παρέβη και πάλι τη συνθήκη και το έτος 447-448 διεξήγαγε φοβερότερη επιδρομή και κατέστρεψε εβδομήντα πόλεις. Ύστερα από αυτή την τρομακτική καταστροφή, ο Αττίλας στράφηκε προς τη Δύση, απαλλάσσοντας το Βυζάντιο από την ουννική θεομηνία.

Το ακανθώδες πρόβλημα ήταν το θρησκευτικό, καθώς έκαναν την εμφάνισή τους δύο αιρέσεις, ο νεστοριανισμός πρώτα και ο μονοφυσιτισμός ύστερα, που τάραξαν την αυτοκρατορία. Το 431 η Γ’ Οικουμενική Σύνοδος στην Έφεσο καταδίκασε τον νεστοριανισμό, ενώ το 449 η λεγόμενη ληστρική σύνοδος της Εφέσου προσπάθησε με βίαιο τρόπο να επιβάλει τον μονοφυσιτισμό. Η τελευταία αίρεση δημιούργησε ισχυρές αντιδράσεις και σοβαρή θρησκευτική κρίση, που αντιμετωπίστηκε μετά τον θάνατο του Θ. Β’, το 451, στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο.

Τα σπουδαιότερα ειρηνικά έργα που πραγματοποιήθηκαν κατά την περίοδο του Θ. Β’ ήταν η ίδρυση, το 425, πανεπιστημίου στην Κωνσταντινούπολη, γεγονός με καθοριστική σημασία για την πνευματική ανάπτυξη της αυτοκρατορίας και ειδικότερα της Κωνσταντινούπολης, όπου συγκεντρώθηκαν οι πιο αξιόλογες πνευματικές προσωπικότητες, και η δημοσίευση του λεγόμενου Θεοδοσιανού κώδικος, μια συλλογή των νόμων των χριστιανών αυτοκρατόρων (από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο έως τον Θ. Β’). Ο Θεοδοσιανός κώδικας αποτέλεσε τη βάση της νομοθεσίας του Ιουστινιανού, επηρέασε τη νομοθεσία των γερμανικών λαών της Δύσης και αποτελεί για τους μελετητές της ιστορίας τη σπουδαιότερη πηγή για την εσωτερική ιστορία του 4ου και του 5ου αι.· επίσης αποκαλύπτει την επίδραση του χριστιανισμού στη νομοθεσία, μετά την αναγνώρισή του ως επίσημης θρησκείας του κράτους. Η ίδρυση του πανεπιστημίου, για την οποία ενδιαφέρθηκε ιδιαίτερα η Ευδοκία, και ο Θεοδοσιανός κώδικας αποτελούν σταθμό για την πολιτιστική ιστορία του Βυζαντίου. Ανάμεσα στα σπουδαία έργα συγκαταλέγεται και ο τειχισμός της Κωνσταντινούπολης. Το 413 ο Ανθέμιος έχτισε νέο χερσαίο τείχος από την Προποντίδα έως τον Κεράτιο κόλπο –η Κωνσταντινούπολη από την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου είχε επεκταθεί αρκετά– ενώ αργότερα ο πρωθυπουργός Κύρος ενίσχυσε με δεύτερη σειρά τείχους το χερσαίο και έχτισε και τα παράλια τείχη της Κωνσταντινούπολης κατά μήκος της Προποντίδας.

3. Θ. Γ’ (8ος αι.). Αυτοκράτορας της Ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας (715-717). Ήταν ανώτερος υπάλληλος στο θέμα του Οψίκιου και ανέβηκε στον θρόνο της Κωνσταντινούπολης ύστερα από επανάσταση του στρατού του ίδιου θέματος που ανέτρεψε τον Αναστάσιο Β’. Στη διάρκεια της βασιλείας του αντιμετώπισε την εχθρότητα του στρατηγού Λέοντα, ο οποίος επικεφαλής των στρατευμάτων του θέματος των Ανατολικών έκανε συνεχείς προσπάθειες να τον ανατρέψει. Τελικά, υπό την πίεση του πατριάρχη και των συγκλητικών, που τον θεωρούσαν ανίκανο να αντιμετωπίσει τον αραβικό κίνδυνο, υποχρεώθηκε να παραιτηθεί. Τον διαδέχθηκε ο Λέων, που στέφθηκε αυτοκράτορας τον Μάρτιο του 717 και αντιμετώπισε τους Άραβες.

Θεοδοσιανός Κώδικας (Cοdex Theοdοsianus). Συλλογή νόμων, που δημοσιεύθηκε από τον αυτοκράτορα του Βυζαντίου Θ. Β’ το 438 και άρχισε να ισχύει από τον επόμενο χρόνο, τόσο στο ανατολικό όσο και στο δυτικό κράτος. Ωστόσο, στο ανατολικό κράτος παραμερίστηκε σύντομα, ενώ στο δυτικό αποτέλεσε τη βάση του δικαίου για πολλούς αιώνες. Η συλλογή αυτή καταρτίστηκε από συνολικά 16 νομομαθείς και περιλάμβανε με χρονολογική σειρά όλες τις αυτοκρατορικές διατάξεις και θεσπίσματα. Το έργο αποτελείται από 16 βιβλία, από τα οποία τα πρώτα 5 αφορούν το ιδιωτικό δίκαιο. Από τις διάφορες εκδόσεις του η πιο αξιόλογη είναι εκείνη του Μόμσεν (Βερολίνο, 1905).

Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β’, σε νόμισμα της εποχής (Εθνική Βιβλιοθήκη, Παρίσι).

II

Όνομα δύο πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως.

1. Θ. Α’, Βοραδιώτης (12ος αι.). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1178-83). Ήταν αρμενικής καταγωγής. Ακέραιος στον χαρακτήρα και άκαμπτος στις αρχές του, δεν άργησε να έρθει σε προστριβές και τελικά σε ανοιχτή ρήξη με τα ανάκτορα, γεγονός που τον ανάγκασε να παραιτηθεί από τον θρόνο και να απομακρυνθεί από την Κωνσταντινούπολη.

2. Θ. Β’, Μαριδάκης Χριστιανόπουλος (; – Κωνσταντινούπολη 1785). Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (1769-73). Κρητικός στην καταγωγή, είχε διατελέσει μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Η φατρία των ιεραρχών που τον αντιπολιτευόταν εκμεταλλεύτηκε τις ανώμαλες συνθήκες που δημιούργησε η κάθοδος του Ορλόφ στο Αιγαίο και ανάγκασε τον Θ. Β’ σε παραίτηση.

III

Όνομα ιστορικών προσώπων.

1. Αστρονόμος και μαθηματικός από την Τρίπολη της Βιθυνίας (1ος αι. μ.Χ.). Ο Θ. μελέτησε τη διάρκεια της ημέρας και της νύχτας σε συνάρτηση με τις εποχές του έτους και το γεωγραφικό πλάτος κάθε τόπου. Έγραψε τα έργα Περί ημερών και νυκτών, Περί οικήσεων κ.ά.

2. Μεγαλύτερος γιος και επίδοξος διάδοχος του αυτοκράτορα Μαυρίκιου (β’ μισό 6ου αι.). Μετά την εκθρόνιση του πατέρα του από τον Φωκά (602) και τη δολοφονία εκείνου και των μεγαλύτερων αδελφών του στη Χαλκηδόνα, ο ίδιος κατόρθωσε να σωθεί (λέγεται ότι δωροδόκησε τους δολοφόνους) και να καταφύγει στον Καύκασο, όπου λίγο αργότερα αρρώστησε και πέθανε.

3. Μέγας λογοθέτης του Ιουστινιανού Β’ (7ος αι.). Έγινε μοναχός, αλλά πολύ γρήγορα εγκατέλειψε το μοναχικό σχήμα και κατά την πρώτη περίοδο της βασιλείας του Ιουστινιανού (685-695) διορίστηκε από τον αυτοκράτορα μέγας λογοθέτης. Ήταν βάναυσος και χυδαίος και χρησιμοποίησε εγκληματικές μεθόδους διακυβέρνησης, προκαλώντας το βαθύ μίσος του λαού. Μετά την εκθρόνιση του Ιουστινιανού Β’ από τον Λεόντιο (695), συνελήφθη από τους στασιαστές και μπροστά σε μεγάλο πλήθος κάηκε ζωντανός.

4. Βυζαντινός στρατηγός στα χρόνια του αυτοκράτορα Φωκά (7ος αι.). Στη διάρκεια των πολεμικών επιχειρήσεων στη Μεσοποταμία εναντίον των Περσών, δέχτηκε αιφνιδιαστική επίθεση κοντά στον παραπόταμο του Ευφράτη, Αρσανία, με αποτέλεσμα να διασκορπιστεί ο στρατός του. Ο ίδιος με ελάχιστη δύναμη κλείστηκε σε φρούριο της περιοχής, αλλά πολύ γρήγορα υποχρεώθηκε, εξαιτίας της ασφυκτικής πολιορκίας, να συνθηκολογήσει με τους Πέρσες, οι οποίοι του υποσχέθηκαν να τον αφήσουν να φύγει ανενόχλητος με τον στρατό του. Τελικά η συμφωνία δεν τηρήθηκε και ο Θ. σύρθηκε αιχμάλωτος στον βασιλιά Χοσρόη, ο οποίος τον αποκεφάλισε λίγο καιρό αργότερα.

5. Επίσκοπος Συρακουσών και υμνογράφος (9ος αι.). Αιχμαλωτίστηκε από τους Άραβες, όταν κυρίευσαν τη Σικελία.

6. Ποιητής (10ος αι.). Έγραψε ένα ποίημα με τον τίτλο Άλωσις Κρήτης (1.039 ιαμβικοί στίχοι), που εκφωνήθηκε το 963 μπροστά στον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φωκά, ο οποίος απελευθέρωσε το 961 την Κρήτη από τους Άραβες. Το ποίημα αυτό, παρά το πομπώδες ύφος του, αποτελεί σημαντική ιστορική πηγή για τα γεγονότα της εποχής.

7. Χρονικογράφος (11ος αι.). Έγραψε χρονικό το οποίο αντλεί τις πληροφορίες του από ανάλογο έργο του Λέοντα του Γραμματικού.

* * *

θεοδόσιος, -ον (Α)

ο δοσμένος από θεό («ἡ θεοδόσιος αγάπη»).

[ΕΤΥΜΟΛ. < θεο-* + δόσις (< δίδωμι)].